Марк Ярмашук нарадзіўся ў 1921 годзе ў вёсцы Збураж. Скончыў чатыры классы школы. З 15 чэрвеня 1943 года па 1 жніўня 1944 года ён быў у партызанскім атрадзе імя Варашылава партызанскай брыгады імя Леніна. За час змагання з ворагам атрымаў тры раненні. Пра гэта сведчаць адпаведныя даведкі (форма № 16 УВВ), выдадзеныя ваенным тылавым эвакуацыйным шпіталем №925. 

Першы раз Марк Ярмашук быў паранены ў левую руку. Гэта здарылася 12 верасня 1944 года падчас бітвы пад Варшавай. Тады Марк Пятровіч  ваяваў у складзе 562-га стралковага палка 165-й стралковай дывізіі. У шпіталі лячыўся амаль месяц, а пасля вярнуўся на фронт і стаў зноў змагацца з ворагам у сваім палку. Другое раненне Марк Ярмашук атрымаў у голень 14 студзеня 1945 года падчас прарыву Нарвскага плацдарма ў ходзе Ленінградска-Наўгародскай аперацыі. У шпіталі прабыў месяц. Выпісаны з яго як годны да страявой службы. Марк Ярмашук зноў вярнуўся у строй. Трэцяе раненне (скразное ў  левую нагу) напаткала яго 3 сакавіка 1945 года падчас бою за горад Данцыг (Польшча). Рана доўга не зажывала. Перамогу чырвонаармеец сустрэў у ваенным тылавым эвакуацыйным шпіталі № 925, дзе прабыў некалькі месяцаў.

У студзені 1946 года  Марк Ярмашук  вярнуўся на малую радзіму, у вёску Збураж. Праз некаторы час стаў працаваць брыгадзірам у мясцовым калгасе, потым быў старшынёй рэўкамісіі…

Баявы шлях Марка Пятровіча адзначаны ўзнагародамі, у тым ліку ордэнам Чырвонай Зоркі, ордэнам Айчыннай вайны І ступені, медалямі “За Перамогу над Германіяй у Вялікай Айчыннай вайне 1941–1945 гадоў” і “За баявыя заслугі”.

На здымку: Марк Ярмашук (справа), сярод саслужыўцаў. Фота 1945 года.

Мікалай  НАВУМЧЫК

https://www.malorita.by/?p=79068

Зрэшты, пра гэты населены пункт мала хто і чуў. Хоць на карце Маларыцкага раёна да пачатку Вялікай Айчыннай вайны была невялікая вёсачка з такой назвай, знаходзіліся Зялёныя Буды на тэрыторыі Вялікарыцкага сельсавета, прыкладна за тры  кіламетры ад вёскі Антанова на поўдзень. 9 кастрычніка 1942 года вёска была спалена фашысцкімі захопнікамі.

– Гэтую дату лічу своеасаблівым другім сваім днём нараджэння, – выціраючы слёзы, гаворыць  Надзея Сацюк. – Я ўратавалася тады, можна сказаць,  цудам. Немцы вёску спалілі датла (усе 20 хат), у тым ліку – і нашу, расстралялі 30 аднавяскоўцаў, з іх 18 – дзяцей. У гэтым спісе павінна была быць і я  са сваёй мамай Лукерыяй Іпацьеўнай.  Спаленыя Зялёныя Буды – гэта помста фашыстаў вясцоўцам за тое, што яны дапамагалі партызанам. Невыносна цяжка было перажыць смерць таго, каго ведаў з маленства. Прайшло больш за 80 гадоў з дня страшнай трагедыі, але з маёй памяці ніяк не сціраюцца  падзеі  той крывавай раніцы – пятніцы 9 кастрычніка 1942 года.

Надзея Кузьміцкая (прозвішча да замужжа) нарадзілася 26 жніўня 1934 года ў Зялёных Будах. Была адзіным дзіцём у бацькоў. Сям’я жыла ў дастатку. Лукерыя Іпацьеўна і Павел Гаўрылавіч трымалі вялікую гаспадарку: дзве каровы, свінні, куры,  конь і некалькі вулляў пчол. З гаспадарчых пабудоў быў хлеў, амбар… Сям’я таксама  апрацоўвала некалькі гектараў ворнай зямлі.

– Шчаслівае было ў мяне дзяцінства да вайны, – кажа Надзея Паўлаўна. – Бацька бязмежна любіў мяне  і, калі ў выхадныя дні выпадаў вольны час, імкнуўся праводзіць яго са мной. Памятаю, што  не раз з ім вадзіла каня на пашу на ноч.  Калі выбіраў мёд з вулляў, то абавязкова частаваў ім вясковых дзяцей. А яшчэ вельмі любіла рукамі лавіць уюноў. Іх было многа бліз дарогі, якая вяла з нашай вёскі  на хутар Каростаўка.

Надзея Сацюк памятае і пачатак вайны. 22 чэрвеня 1941 года была нядзеля. Зранку свяціла сонца. На вуліцы было цёпла. Таму, як звычайна, дзеці павыходзілі з хат. Надзея іграла з дзецьмі на вясковай дарозе ў пяску. Дзяўчынка і яе аднагодкі спачатку не маглі зразумець, што за гул даносіўся з захаду. Потым адзін за адным пачуліся і ўзрывы. Вяскоўцы павыходзілі з хат у разгубленасці. Неўзабаве з Вялікарыты прыбег мужчына і сказаў, што на Савецкі Саюз напала Германія, пачалася вайна. Ён таксама паведаміў, што немцы ўжо ў Вялікарыце і шукаюць бацьку Надзеі, каб расстраляць. Справа ў тым, што Павел Гаўрылавіч да пачатку вайны працаваў сакратаром сельсавета ў Вялікарыце. Каб уратавацца, бацькі хутка сабралі самае неабходнае і пайшлі ў лес. Калі  ж цішэла і немцаў не было ў ваколіцах вёскі, вярталіся дадому і начавалі ўжо ў хаце.

Неяк у Зялёныя Буды прыйшлі некалькі воінаў Чырвонай Арміі. Параненыя, трапіўшы ў акружэнне, яны не маглі дабрацца ў дзеючую армію. Жыхары вёскі сустрэлі іх, дапамаглі з ежай і вопраткай. Група чырвонаармейцаў пачала дзейнічаць у тыле ворага, прыцягваць да ўдзелу ў баявых аперацыях мясцовых жыхароў. У навакольных лясах Зялёных Будаў неўзабаве з’явіўся партызанскі атрад. Вяскоўцы дапамагалі партызанам, чым маглі. Надзея Паўлаўна ўспамінае, што і яе маці Лукерыя Іпацьеўна начамі выпякала хлеб для партызан. Яны звычайна прыходзілі па аднаму ў цёмныя ночы і ціха стукалі ў шыбу акна.  Маці перажывала і баялася, каб не зблытаць партызана з немцам.  Яна памятала, што за сувязь з партызанамі – адразу расстрэл. 

Мясцовыя жыхары паведамлялi партызанам звесткі пра немцаў. Так працягвалася да пачатку кастрычніка 1942 года. Захопнікі даведаліся аб месцы дыслакацыі партызан. Мясцовым жыхарам  стала вядома, што фашысты  прыедуць у вёску шукаць тых, хто звязаны з партызанамі і ім дапамагае. Вечарам,

8 кастрычніка, у Зялёных Будах з’явіліся гітлераўцы ў чорных мундзірах з выявамі  чарапоў на рукавах. Яны пасаскоквалі з машыны, абкружылі вёску, але праз нейкі час пазалазілі ў кузаў і паехалі назад. Вяскоўцы прадчувалі нядобрае, аднак былі перакананы, што захопнікі не будуць чапаць жанчын, дзяцей і старых людзей, таму яны і засталіся ў вёсцы. Усе ж мужчыны, каб не рызыкаваць, пайшлі ў лес. Некаторыя з іх былі сувязнымі, выконвалі розныя даручэнні партызан.

– Бацька не вельмі давяраў чуткам, не верыў у дабрыню і міласэрнасць  захопнікаў, – успамінае Надзея Сацюк. – Параіўшыся, бацька і маці  прынялі рашэнне ўсё ж такі разам сысці з вёскі. На ўсякі выпадак. Яны пайшлі да партызан, а мяне адвялі да родзічаў на дальні хутар Шчэцішча. Бацька адчуваў, што немцы не пакінуць у жывых нашу сям’ю. Фашысты адразу ж расстрэльвалі, як толькі ім траплялі ў рукі актывісты і іх сем’і.

На досвітку 9 кастрычніка 1942 года карнікі акружылі Зялёныя Буды. З яе нікога не выпускалі. Фашысты забралі жывёлу з хлявоў. Потым загналі туды  ўсіх, каго знаходзілі ў хатах. Самаму малодшаму было толькі пяць месяцаў. Пасля хлявы з ахвярамі спалілі, як і ўсю вёску. Тых, хто выбягаў, ратуючыся ад агню, адразу расстрэльвалі.

З хутара Надзея чула крыкі, якія даносіліся, і добра бачыла зарыва пажарышча сваёй вёскі, якое, здавалася, закрывала паўнеба. Дзяўчынка моцна хвалявалася, гаравала, бо не ведала, што з бацькамі, ці жывыя. Неўзабаве яны прыйшлі. Усе разам пакрочылі ў родную вёску. У паветры  вісеў едкі дым. Маці доўга плакала на папялішчы роднай хаты. Ад нажытага цяжкай працай за доўгія гады ўцалела толькі тое, што паспелі з сабой вынесці за плячамі. Бацька ж трымаўся мужна, але і з яго вачэй цяклі слёзы.

Сям’ю Кузьміцкіх прытулілі на некаторы час родзічы з вёскі Антанова. Надзея Паўлаўна памятае,  як не раз беглі ратавацца ў лес ці балоты падчас чарговай нямецкай аблавы. Асабліва засеў у галаве той дзень, калі фашысты бамбілі Чарняны. Гул самалётаў, узрывы, стральба вакол. Дзяўчынка з маці, як і астатнія жыхары, забегла ў балота. Вады было па пояс. Надзю, каб не прастудзілася, па чарзе на руках трымалі партызаны.

З попелу Зялёныя Буды так і не ўваскрэслі. На геаграфічных картах Маларыцкага раёна такога населенага пункта няма ўжо больш за 80 гадоў. Ад вёскі засталася толькі памяць.

Па словах Надзеі  Сацюк, Зялёныя Буды не аднавіліся таму, што не было каму гэта рабіць. У жывых засталося зусім мала вяскоўцаў, у асноўным гэта мужчыны. Да таго ж населены пункт знаходзіўся сярод балот і глухога лесу, аддалены ад іншых вёсак.

Надзея Паўлаўна з бацькамі пера­ся­лілася ў Вялікарыту. Тут яна скончыла школу, а пасля Брэсцкае медыцынскае вучылішча. З 18 студзеня 1956 года па

6 кастрычніка 1997 года працавала медсястрой.

5 ліпеня 1970 года на месцы былога населенага пункта Зялёныя Буды ўрачыста быў адкрыты насыпаны курган-абеліск у памяць жыхароў, знішчаных нямецка-фашысцкімі захопнікамі.

Не раз прыязджала (цяпер рэдка) На­дзея Паўлаўна на месца роднай вёскі, каб  ушанаваць памяць сваіх малалетніх сябровак, з якімі гуляла, жартавала, і ўсіх бязвінна загінулых вяскоўцаў. Падчас такіх наведванняў жанчына абавязкова вядзе сваіх дзяцей, унукаў і праўнукаў туды, дзе раней стаяла хата, у якой вырасла. Яна знаходзілася метраў за 50 ад помніка направа. Своеасаблівы апазнавальны знак –  склеп, які быў у Кузьміцкіх. Праўда, цяпер і яго цяжка знайсці, бо зарос хмызняком і дрэвамі. Аднак сэрца беспамылкова вядзе жанчыну на былое селішча.

– Для мяне кожнае наведванне роднай вёскі, знішчанай у гады вайны,  – гэта вяртанне ў мінулае, – гаворыць Надзея Сацюк. – Нялёгкае, трагічнае, пакутлівае, выплаканае. Я ўваскрашаю той трагічны дзень, калі загінулі мае аднавяскоўцы. Уяўляю іх твары.  Бачу сябе ў натоўпе сярод іх. Сэрца маё сціскаецца і разрываецца ад невыноснага болю і жаху. Яно нема крычыць, аж да хрыпаты.

Хай будзе ясным неба над зямлёй! Якое шчасце – жыць у міры на роднай зямлі! Цану гэтаму ведае толькі той, хто перажыў  ваеннае ліхалецце.

…Вёска Зялёныя Буды ўвекавечана ў мемарыяльным комплексе “Хатынь”.

Мікалай  НАВУМЧЫК.

Фота аўтара і з сямейнага архіва Надзеі Сацюк.

https://www.malorita.by/?p=76676

Вольга Рыгораўна нарадзілася ў сялянскай сям’і, у якой выхоў­валася чацвёра дзяцей. Праўда, сястра Марыя памерла ва ўзросце аднаго года, брат Мікалай – калі споўнілася паўтара года. Была яшчэ сястра Ганна. Аднак пасля вайны, калі яна пасвіла на лузе кароў, застудзілася, захварэла на сухоты. Неўзабаве не стала і яе, 15-гадовай дзяўчыны.

Вольга  Карабчук бачыла вайну на свае вочы, удыхала гар і дым спаленых пабудоў вяскоўцаў. Ёй падчас ліхалецця давялося многае перажыць. Хіба можна выкрасліць з памяці свіст куль над галавой, разрывы снарадаў побач, крык малых дзяцей, енк параненых. Здаецца, да гэтага часу ў вушах стаіць чужая і незразумелая мова, а перад вачамі – настаўлены немцам у твар аўтамат з пальцам на спускавым курку. Не забываюцца начныя ўцёкі ў лес і на дальнія хутары, падчас якіх ратаваліся ад нямецкіх аблаў. Як успомніць – адразу ж жахаецца яшчэ і да гэтага часу.

 Пякельным агнём апякае і трагедыя, якая адбылася ў Чарнянах 30 сакавіка 1944 года. Колькі разоў ужо пра яе расказвала жанчына за сваё жыццё двум сынам, нявесткам, пяці ўнукам! І заўсёды – слёзы з вачэй. А цяпер ужо расказвае і адзінаццаці праўнукам. Не адпускае памяць. Жахлівыя падзеі таго сакавіцкага дня і да гэтага часу стаяць перад вачамі жанчыны.

…Вяскоўцы ўжо прывыклі да таго, што ў Чарнянах час ад часу з’яўляліся немцы. Кожны іх няпрошаны візіт негатыўна адбіваўся на мясцовым насельніцтве. Захопнікі адчувалі сябе гаспадарамі ўсюды і ва ўсім. Беспакаранасць давала ім свабоду дзеянняў.

У час вайны сям’я Вольгі Карабчук жыла разам з бабуляй Ксеніяй. Хата была пабудавана яшчэ пры Польшчы якраз насупраць вясковых могілак на ўзвышшы. Зранку 30 сакавіка (гэта быў чацвер) бабуля даведалася, што тых, хто быў ці дапамагаў партызанам, немцы збіраюцца сагнаць у цэнтр вёскі, каб пасля быццам бы вывезці іх на працу ў Германію. Жанчына кінулася на вуліцу, каб бегчы да дачкі і папярэдзіць яе аб небяспецы. Дачка Тэкля жыла праз некалькі дамоў. Аднак адвесці бяду не паспела. Убачыла, як немцы пад прыцэлам аўтамата ўжо выводзілі на вуліцу Тэклю, яе мужа Цімафея і дзяцей Аляксандру, Марыю, Таццяну, Тамару і Фёдара. Ксенія зразумела, што нехта з вяскоўцаў данёс немцам. Бідзюкі сапраўды актыўна дапамагалі, чым маглі, партызанам. Калі немцы схаваліся за паваротам, бабуля вярнулася ў хату, схапіла ўнучку Вольгу за руку і, плачучы, кінулася бегчы ў цэнтр вёскі.

Падыходзячы да месца збору, убачылі, што туды пад’ехала ўжо на матацыклах шмат немцаў. Многія з іх курылі і гучна аб чымсьці гаварылі. Вольга заўважыла, што на руках у чужынцаў былі доўгія чорныя рукавіцы. За ўсім, што адбывалася, назіралі зводдаль. На двары Нябожынкавых немцы збіралі з усёй вёскі сем’і тых, хто быў у партызанах ці ім дапамагаў. Праз некаторы час усім сабраным загадалі зайсці ў хату. Накіравалася туды і некалькі немцаў. Што адбывалася ў хаце, невядома. Магчыма, іх перапісвалі.

Сэрца бабулі Ксеніі не вытрымала, і яна кінулася да немцаў, стала прасіць, каб далі магчымасць развітацца на дарогу з дачкой, зяцем і ўнукамі. “Невядома, калі зноў усе убачымся”, – казала яна. Адзін з мясцовых здраднікаў, яхідна заўважыў, што развітацца можна будзе тады, калі стануць ад’язджаць. Бабулі Ксеніі загадалі адысці. Плачучы і аглядваючыся на дом Нябожынкавых, накіравалася яна назад. Жанчыне спакою не давала пытанне “На чым павязуць? Машын жа няма!” Прадчуванне нядобрага вымагала нешта рабіць. У каго шукаць паратунку?

Бабуля Ксенія, узяўшы Вольгу за руку, подбегам ужо кінулася да дачкі Зінаіды і зяця Васіля, хата якіх была праз дзве ад месца будучай трагедыі. Бабуля ім расказала, што ў хаце сярод сагнаных ‒ Тэкля з мужам і дзецьмі. Зяць Васіль у гэты час тоўк зерне ў ступе і ўсё пазіраў у акно. Мужчына баяўся, што прыйдуць і за ім, каб накіраваць у Нямеччыну. Раптам пачуліся крыкі. Усе, хто быў у хаце, кінуліся да акна. Убачылі, што немцы па аднаму сталі выводзіць вяскоўцаў з хаты і прымушалі ісці ў хлеў. Палічылі: трыццаць адзін чалавек. Людзі супраціўляліся, немцы білі іх прыкладамі аўтаматаў. Раптам пачуўся стрэл. Пазней высветлілася, што 18-гадовая дзяўчына Аляксандра спрабавала збегчы. Яе немцы расстралялі і за валасы завалаклі ў хлеў.

Вольга Рыгораўна ўспамінае, што крык тады стаяў неймаверны. Калі апошняга чалавека сілком упіхнулі ў хлеў, яго дзверы зачынілі. Будынак нечым аблілі з усіх бакоў і падпалілі. Хутка ў неба разам з крыкам аб дапамозе ўзняўся і чорны слуп дыму.

Бабуля Ксенія не ведала, што рабіць, кідалася з кута ў кут. Яна заходзілася ад плачу і роспачы. Не маглі сабе знайсці месца і ўсе, хто быў у хаце і бачыў, як агонь хутка паглынаў сваім полымем хлеў з нявіннымі ахвярамі. Зяць Васіль злосна гаварыў бабулі Ксеніі, каб яна замаўчала, а то накліча бяду і на іх сям’ю. Але як можна было супакоіцца ў такой сітуацыі?

Неўзабаве ў хату да сястры Зінаіды прыйшла Таццяна, маці Вольгі. Яна не ведала, дзе дачка, і стала яе шукаць па вёсцы. Суседзі сказалі, што Вольга з бабуляй Ксеніяй накіраваліся ў цэнтр вёскі, туды, дзе збіралі немцы людзей. Ад убачанага Таццяне стала дрэнна. У хаце сястры яна даведалася аб той трагедыі, якая здарылася. Маці з Вольгай агародамі вярнуліся дадому. Вольга запомніла, трэск, полымя, што шугала высока ў неба. Вакол, акружыўшы хлеў, наводдаль стаялі з аўтаматамі немцы.

Праз два ці то тры дні пасля гэтага немцы з’ехалі з Чарнян. Казалі, што ў Кобрын. Бацька Вольгі Карабчук разам з роднымі тых, хто быў спалены ў хляве Нябожынкавых, паехалі ў Маларыту, каб атрымаць дазвол сабраць з папялішча попел. Вяскоўцы на могілках выкапалі яму і перанеслі туды прах згарэлых аднавяскоўцаў. Немцы, даведаўшыся пра гэта, сталі шукаць тых, хто такое адважыўся зрабіць. Аднак “вінаватых” на гэты раз так і не знайшлі.

Закончылася вайна, адбуда­валіся Чарняны, загаіліся раны мінулага ліхалецця. Але на сэрцы ў Вольгі Карабчук засталіся шрамы, якія не могуць і да гэтага часу зарубцавацца. Памяць жывая. Яна не адпускае. Таму і наведваецца жанчына да жалобнага месца, каб ускласці кветкі, памаўчаць, успомніць родных, пастаяць і памаліцца, як некалі яе вучыла маці. За мір на свеце, за сябе, за родных, за жывых і спачылых лю­дзей. За ўвесь свет!

Мікалай НАВУМЧЫК.

Фота аўтара.

https://www.malorita.by/?p=85907

– Нялёгкім у мяне было жыццё, – гаворыць Марыя Струк. – Калі споўнілася 14 гадоў, бацьку па-здрадніцку забілі польскія ўлады. Разам са старэйшай сястрой Верай дапамагала маці гадаваць  непаўналетніх братоў і сясцёр. Падчас Вялікай Айчыннай вайны была паранена, два разы перахварэла на тыф… У апошні час мне сталі чамусьці часта сніцца сны пра вайну. Узнікае такое адчуванне, што яна была яшчэ ўчора, бо чую свіст куль, разрывы снарадаў, бачу папялішчы родных вёсак, зруйнаваныя дашчэнту хаты. Здаецца, як толькі заплюшчу вочы, адразу пераношуся ў ваенную пару, у партызанскі атрад.

Марыя Пятроўна  падрабязна расказвае пра тое, як яна ў 17 гадоў стала сувязной партызанскага атрада, які ўзначальваў Сцяпан Каплун,  а ў 18 гадоў пайшла ў партызаны, дзе была і памочнікам повара,  і разведчыцай. Там жа прыняла прысягу партызана, уступіла ў камсамол.

Першае партызанскае заданне

– Нутром адчувала, што мяне ў любы дзень могуць вывезці на прымусовыя работы ў Германію, – расказвае Марыя Струк. – Каб пазбегнуць такога нешчаслівага лёсу, пайшла ў лясгас працаваць  лесарубам. Іх у час нямецкай акупацыі ў Нямеччыну не накіроўвалі. Неўзабаве сустрэлася і з партызанамі. Адбылося гэта ў канцы снежня 1942 года.

Раніцай са сваімі дзяўчатамі-сяброўкамі, як звычайна, ішла на працу. У нейкі момант трохі ад іх адстала. Неспадзявана хтосьці мяне тузануў за плячо, схапіў за руку і пацягнуў ў прыдарожныя кусты. Спужаўшыся, азірнулася: перад сабой  убачыла незнаёмага мужчыну.

«Усё добра, не перажывай! – усміхнуўся ён, а праз нейкае імгненне спытаўся:  – Ты Марыя Струк? Хочаш паслужыць Савецкай уладзе?»

Спалоханая, не ведала, што рабіць і што гаварыць. Адразу мільганула думка, што гэта правакацыя, і  перада мной пераапрануты паліцай. Аднак глянуўшы яшчэ раз у твар мужчыны, які ўсміхаўся, чамусьці была ўжо ўпэўнена, што ён партызан. Мы разгаварыліся. Як вынік – я згадзілася і атрымала пароль для сувязі з партызанамі. Пазней высветлілася, што незнаёмец, з якім размаўляла, – гэта Абудоўскі, камандзір  разведкі брыгады Сцяпана Каплуна.

Ішоў час, а задання ад партызан Марыя чамусьці так і не атрымлівала. Стала перажываць, на сэрцы быў нейкі неспакой.  Аднойчы вечарам у дзверы хаты ціха пастукалі. Адчыніўшы іх, дзяўчына ледзь не закрычала ад нечаканасці: на ганку  стаяў мясцовы паліцай Іван. “Выдалі! Няўжо прыйшоў за мной?” – адразу падумалася Марыі Струк. 

– Здзіўленню майму не было канца, калі гэты паліцэйскі назваў пароль, які мне сказаў Абудоўскі, – успамінае Марыя Пятроўна. – Іван і прынёс мне  першае сур’ёзнае і адказнае  заданне ад партызан: мне трэба было звольніцца з лясгаса і ўладкавацца поварам у адну з нямецкіх  арганізацый, якая займалася вярбоўкай і падрыхтоўкай на фронт палякаў. Перада мной стаяла задача: пасябраваць з іх старэйшым і паспрабаваць пераманіць на бок партызан.

Па словах Марыі Струк, барак-казарма знаходзілася тады ў Маларыце  за чыгуначным пераездам справа,  калі рухацца на Брэст. Па папярэдніх звестках, там было 32 палякі.

– Мяне папярэдзілі, што адно неабачлівае слова можа каштаваць жыцця. Я памятала, што заўсёды трэба ўзважваць тое, што гаворыш у прысутнасці немцаў.  На працу  ўладкавалася разам са знаёмай Вольгай.

Марыя была сімпатычнай дзяўчынай, добра ведала польскую мову. Недзе праз паўмесяца яна злавіла сябе на думцы, што паляк Уладэк неабыякавы да яе,  робіць ёй знакі ўвагі: то падміргне, усміхнецца, то проста падыдзе бліжэй, стане і глядзіць у твар.  Хутка ён  папрасіў дазволу правесці дзяўчыну дадому.

– Я працавала  да 12 гадзін ночы кожны дзень. Хадзіць адной дадому  было страшнавата, таму не адмовіла. Уладэк быў цікавым  і вясёлым чалавекам. Ён шмат расказваў пра сябе, сваё даваеннае жыццё, планы на будучае. Так я даведалася, што Уладэк у Польшчы збіраўся пайсці ў партызаны, але не мог з імі наладзіць сувязі. А пасля фашысты яго прызвалі ў армію і накіравалі на фронт. Аднак спачатку неабходна было прайсці  вучобу на працягу месяца. Вось так ён і апынуўся ў Маларыце.  Уладэк не хацеў ісці ваяваць з Чырвонай Арміяй. Ён сказаў, што і ва ўсіх астатніх палякаў, якія цяпер у Маларыце, такі ж самы настрой. Я асмелілася і спытала: “Калі б была цяпер магчымасць пайсці ў партызаны, ці выкарыстаў бы яе?” Адказ прагучаў станоўчы. Тым больш, Уладэк запэўніў, што такое ж  жаданне ёсць і ва ўсіх астатніх яго калег. Я пра гэта  паведаміла кіраўніцтву  партызанскага атрада. Быў назначаны дзень, калі палякі павінны былі ўпотай перайсці на бок партызан. Адбылося гэта ў студзені-лютым 1943 года. Як склаўся іх далейшы лёс, невядома.

У той жа дзень каля 12 гадзін ночы прыйшлі байцы з атрада Сцяпана Каплуна і за мной, паколькі небяспечна было заставацца на Лазках. Яны загадалі хутка апрануцца, даўшы некалькі хвілін на развітанне з роднымі.  Адзін з партызан сказаў маці, што за сувязь з немцамі я буду пакарана смерцю. Лепшага алібі для мяне ніхто і прыдумаць не мог.

У Міхерова, у Каплуна

Так Марыя Струк апынулся ў партызанскім атрадзе, які ўзначальваў Сцяпан Каплун.

Большасці маларытчан упамінанне геаграфічнай назвы “Урочышча Міхерова”, напэўна, зусім ні аб чым не гаворыць. Ды і дакладнае месцазнаходжанне яго ведаюць толькі, магчыма, жыхары Ляхавец, Вотчына, Сушытніцы, а таксама работнікі Маларыцкага лясгаса і некаторыя краязнаўцы. Цяпер там пагранічная паласа. Побач – дзяржаўная мяжа з Украінай, таму трапіць ва ўрочышча Міхерова няпроста.

Цяпер на месцы былога ваеннага “аэрадрома” часоў Вялікай Айчыннай вайны – паляна, памеры якой прыкладна дзвесце пяцьдзясят на пяцьдзясят метраў. Тут знаходзіцца перасоўны пчальнік Маларыцкага лясгаса і пункт збору мёду. Зусім побач з ім і размешчаны памятны знак,  які быў устаноўлены ў 1974 годзе. На ім напісана: “У гады Вялікай Айчыннай вайны ва ўрочышчы Міхерова дыслацыраваліся партызанскія атрады, а са студзеня 1944 года – брыгада С.П.Каплуна. Тут была абсталявана пасадачная пляцоўка  для прызямлення самалётаў, якія прыбывалі з Вялікай зямлі”.

…У гады вайны ўрочышча Міхерова – гэта непраходныя балоты  сярод ляснога гушчару. Тут і пачаліся партызанскія будні Марыі Струк.

– Было нялёгка, – гаворыць Марыя Пятроўна. – Немцы рабілі бясконцыя аблавы. Каб іх перачакаць, хаваліся ў балотах, бывала, па два-тры разы на дзень. Аднак усіх нас абна­дзейвала думка, што ўсё ж  такі пераможам захопнікаў. Дзіўна, але перад кожнай аблавай, якую ўстройвалі немцы, мне ў сне напярэдадні з’яўлялася мама. Яна як бы папярэджвала аб небяспецы.

Памятным у гэтым плане стаў май 1943 года.  Разведка данесла ў атрад, што немцы на 1 мая плануюць  чарговую аблаву на наш партызанскі атрад.  Я сказала Сцяпану Каплуну аб тым, што яе не будзе, бо мне не прыснілася мама. Яе і сапраўды не было. Вечарам стала вядома, што аблава плануецца на 2 мая. Я камандзіру атрада паведаміла, што і яе таксама не варта чакаць. Так і атрымалася. Раніцай 3 мая, прачнуўшыся, адразу накіравалася да С.Каплуна і сказала яму, што нямецкая аблава будзе сёння,  бо мне зноў прыснілася мама.  Камандзір атрада паверыў і аддаў загад збірацца адыходзіць. Партызаны сталі хутка пакідаць лагер. Разам з імі і я. Аднак мне давялося вярнуцца ў зямлянку, паколькі забыла там свой пісталет. Выбегшы з яе,  пачула шум, які набліжаўся,  і нямецкую мову. Сваіх даганяць ужо было небяспечна, таму вырашыла  схавацца ў густых кустах за метраў 50 ад лясной дарогі і перачакаць налёт немцаў. Бачыла, што яны гаспадарылі ў нашым лагеры. З нарабаваным дабром, у тым ліку і з канём, захопнікі праз хвілін  30 сталі вяртацца назад.  Неўзабаве непадалёку пачуліся стрэлы і  выбухі. Гэта нашы зрабілі засаду. Пачалася перастрэлка, а пасля і непрацяглы бой. Немцы не чакалі такога, таму  і пацярпелі паражэнне. Больш таго, у палон было ўзята каля 20 фашыстаў.

Пасля гэтага здарэння камандзір атрада кожны дзень цікавіўся, ці снілася мне сёння мама. Вось так яна папярэдж­вала мяне аб новай фашысцкай аблаве і ўратоўвала ад смерці.

За некалькі месяцаў да вызвалення  Маларытчыны ад захопнікаў Марыя Струк захварэла на тыф. Нічога не кажучы партызанам, дзяўчына накіравалася з імі ў 20-кіламетровы паход. На чарговым прывале Марыя страціла прытомнасць. Далей ісці ў яе не было сіл.

– Мяне пераправілі на паўспалены хутар Бераг, – гаворыць былая партызанка. – Тут ужо была і мая старэйшая сястра Вера, якая хавалася ад высылкі на прымусовую працу  ў Германію. Неўзабаве мы ра­зам вярнуліся дадому. І толькі тады я маме расказала,  што была ў партызанах, як там апынулася, чаму пайшла служыць поварам да немцаў.

Восенню ў Марыі Струк па­чаўся зваротны тыф. Месяц яна праляжала без прытомнасці. У яе выздараўлен­не родныя ўжо зусім не верылі. Але  дзяўчына змагла зноў устаць на ногі і неўзабаве ўладкавацца на працу агентам. Яна стала збіраць нядоімкі дзяржпошліны.

– Тады на мяне і пачалі “паляваць” бандэраўцы, – гаворыць Марыя Струк. – Абяцалі нават грашовае ўзнагароджанне таму, хто мяне выдасць. Але ніхто з мясцовых жыхароў гэтага не зрабіў.

Мікалай  НАВУМЧЫК

https://www.malorita.by/?p=67461